كودكان و اعمال عُمره و حج

كودكان دو دسته اند:

الف - «مُميِّز»

مُميِّز كودكى است كه خوب و بد را تشخيص مى دهد و خودش مى تواند اعمال را به طور صحيح انجام دهد.

كودك مُميِّز ، خودش مُحرم مى شود و اعمال را بجا مى آورد، و در مواردى كه خودش نتواند انجام دهد، سرپرست وى (مثلاً پدر) او را در انجام اعمال يارى مى دهد.

کودک محرم مُميِّز

ب - «غير مُميِّز»

غير مُميِّز کودکي است كه به آن حدّ نرسيده است. يعني خوب و بد را تشخيص نمي دهد و خودش نمي تواند اعمال را به طور صحيح بجا آورد .

کيفيت اعمال کودک غير مُميِّز

• احرام: سرپرست وى لباس احرام بر او مى پوشاند و از طرف او نيّت احرام مى كند.
• تلبيه :‌ اگر مى تواند لبيّك ها را بطور صحيح پاسخ دهد، برايش مى گويد تا او هم بگويد، و اگر نه خودش از طرف او «لبيك ها» را مى گويد.
• طواف: بايد او را طواف دهد، اگر كودك بتواند، بايد خودش راه برود، وگرنه او را حمل كرده و طواف مى دهند.
• نماز طواف: سرپرست وى او را به انجام نماز وادار كند و اگر خودش نمى تواند بخواند نماز را از طرف او بجا مى آورد.
• سعى: مانند طواف او را به سعى مى برند.
• تقصير: قدرى از مو يا ناخن او را كوتاه مى كنند.
• او را براى وقوف، به عرفات و مشعر مى برند، و سرپرست كودك از طرف او نيّت وقوف مى كند.
• در روز عيد قربان، اگر خودش نمى تواند رمى جمره كند، سرپرستوى رمى جمره عقبهوقربانى رااز طرف اوانجام مى دهد.
• سپس سر او را مى تراشد و اگر سال اوّل او نباشد مى تواند سر او را بتراشد يا تقصير كند.
• در شبهاى 11 و 12 ذى حجه، كودك نيز بايد در منى باشد و سرپرست وى از طرف او نيت بيتوته كند.
• در روزهاى 11 و 12 ذى حجه، سرپرست وى، او را به انجام رمى وادار كند و اگر خودش نمى تواند رمى كند به نيّت او رمى جمرات را برايش انجام دهد.
• پس از برگشت به مكه، ساير اعمال را مانند اعمال عمره بجا آورند.

چند مسأله:

1 ـ محرم كردن طفل و بردن او براى اعمال عمره و حج، مستحب است و واجب نمى باشد. بنابراين، افرادى كه كودكان خود را براى زيارت همراه مى برند، اگر بخواهند آنها را مُحرم كنند، بايد كمال دقت را داشته باشند تا تمامى اعمالشان به طور صحيح انجام شود و با ناقص بودن اعمال، مشكلى براى آنها پيش نيايد.

2 ـ كودكى كه براى عمره يا حج محرم شده است، بايد طواف و نماز آن را با طهارت انجام دهد. بنابراين اگر كودك
مميّز است و مى تواند بطور صحيح وضو بگيرد، خودش وضو بگيرد وگرنه بايد وضو را به او ياد دهند تا وضو بگيرد و اگر نمى تواند خودش وضو بگيرد بايد او را وضو دهند يا او را در وضو كمك كنند.

3 ـ كودكى كه براى حج يا عمره مفرده محرم شده است، بايد طواف نساء و نماز آن را نيز بجا آورد، و چنانچه انجام ندهد، نمى تواند ازدواج كند.

4 ـ پسربچه يا مردى كه خَتنه نشده است، طوافش صحيح نيست، بنابراين بر اولياء كودكان است كه پسر بچه ختنه نشده را محرم نكنند. هر چند غير مميّز باشد.

5 ـ سرپرست طفل، بايد در مدّت احرام، او را از كارهائى كه بر مُحرم حرام است، باز دارد ولى زير سايه رفتن كه بر مردان مُحرم حرام است بر پسر بچه ها جايز است.

6 ـ در حال طواف و سعى شرايط اين اعمال بايد مراعات شود، مثلا در حال طواف بايد بدن و لباس كودك پاك باشد و شانه چپ او به طرف كعبه باشد و در حال طواف و سعى بيدار باشد. لذا توصيه مى شود كسانى كه نمى توانند نظارت كامل بر اعمال كودك داشته باشند، آن عزيزان را محرم نكنند.

 

از تقصير عمره تا احرام حجّ

پس از اتمام اعمال عمره تمتّع، كارهايى كه به سبب احرام، حرام شده بود حلال مى شود ولى تا زمانى كه براى حج محرم مى شوند و به عرفات(1) مى روند از اين اعمال بايد پرهيز كنند:

1 ـ بيرون رفتن از شهر مكّه ولي اگر مطمئن است كه به موقع بر مي گردد و به اعمال حج مي رسد بيرون رفتن از شهر مكّه اشكال ندارد .

2 ـ انجام عمره مفرده .

3 ـ تراشيدن سر.

سير اعمال حج تمتّع

1 ـ محرم شدن به احرام حج تمتع در مک‍ه.

2 ـ رفتن به سرزمين عرفات روز نهم ذي حجة ( روز عرفه ) و وقوف در آن .

3 ـ رفتن به مشعر الحرام شب دهم ذي حجة ( شب عيد قربان ) و وقوف در آ ن.

4 ـ رفتن به منا روز عيد قربان به منظور انجام :

الف : رمى جمره عقبه

ب : قربانى

ج : حلق يا تقصير

بعد از اعمال روز عيد مي تواند براي بيتوته در منا بماند و يا براي انجام اعمال بعد از منا به مک‍ه رود .

5 ـ در صورت رفتن به مکه به مسجد الحرام مي رود براي انجام دادن :

الف : طواف حج

ب : نماز طواف

6 ـ سپس به مسعي مي رود براي انجام دادن :

سعى بين صفا و مروه

7 ـ باز به مسجد الحرام مى رود براى :

الف : طواف نساء

ب : نماز طواف نساء

8 ـ سپس به مِنا برمى گردد براى :

الف : ماندن در منا در شب هاي يازدهم و دوازدهم ذي حجه

ب : رمى جمرات سه گانه در روزهاى يازدهم و دوازدهم ذى حجه

9 ـ بعد از ظهر روز دوازدهم، حجاج از مِنا خارج مى شوند و اعمال حج به پايان مى رسد. ولى كسانى كه تاكنون، اعمال مكه (طواف حج، نماز طواف، سعى و طواف نساء) را انجام نداده اند، پس از برگشت به مكه آن اعمال را انجام مى دهند.

---

(1) - عرفات بيابانى است مسطح و وسيع در 22 كيلومترى جنوب شرقى مكّه; جايى كه حاجيان بايد روز نهم ذى حجه از ظهر تا غروب در آنجا بمانند. «عرفات» جمع «عرفه» و از ريشه «عرفان» و «معرفت» است.

چند مسأله

1 ـ مسافر مى تواند، در مسجدالحرام و مسجدالنبى (صلى الله عليه وآله) ، نمازهاى چهار ركعتى را شكسته يا تمام بخواند، و اين حكم اختصاص به مسجد اصلى ندارد و در جاهاى توسعه يافته مسجد هم جارى است. بلكه در دو شهر مكه و مدينه هم مى تواند نماز را تمام بخواند.

2 ـ برداشتن قرآنهائى كه در مسجدالحرام و مسجدالنبى (صلى الله عليه وآله) و ساير مساجد است، بدون اجازه متصدى ذيربط جايز نيست.

3 ـ آوردن سنگ از صفا و مروه جايز نيست.

4 ـ اگر در مدت اعمال عمره، براى بانوان، عادت ماهانه پيش آيد، وظيفه آنان تغيير مى كند، كه بايد جهت آشنايى به وظايف خود به كتاب مناسك مراجعه كرده و يا از روحانى كاروان بپرسند.

پرهيز از اختلاف

1 ـ خارج شدن از مسجدالحرام يا مسجد مدينه هنگام شروع نماز جماعت جايز نيست و بر شيعيان واجب است كه با آنان نماز جماعت بخوانند.

2 ـ شركت در نماز جماعت اهل سنت اختصاص به مسجدالحرام و مسجدالنبى(صلى الله عليه وآله) ندارد و در ديگر مساجد هم از نماز واجب كفايت مى كند.

3 ـ سجده كردن بر سنگهايى كه هم اكنون مسجدالحرام و مسجدالنبى(صلى الله عليه وآله) با آنها فرش شده است، اشكال ندارد.

4 ـ در مسجدالنبى(صلى الله عليه وآله) سجده كردن روى فرشهاى مسجد مانع ندارد و مهر گذاشتن جايز نيست و لازم نيست كه در جايى كه سنگ است نماز بخوانند و لازم نيست حصير و مانند آن با خود ببرند، ولى اگر مراعات كنند كه موجب توهين نشود و حصير براى جا نماز با خود داشته باشند و روى آن نماز بخوانند به طورى كه متعارف ساير مسلمين است اشكال ندارد، ليكن تأكيد مى شود كه از عملى كه موجب هتك و انگشت نما شدن باشد، اجتناب نمايند.

ساير مستحبات مكّه معظمه

برخى ديگر از كارهايى كه در مكّه معظمه مستحب است از اين قرار است:

1 ـ زياد ذكر خدا كردن و خواندن قرآن.

2 ـ خواندن يك ختم قرآن.

3 ـ خوردن از آب زمزم و بعد از خوردن اين دعا را بخواند:

«أَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَ سُقْم».

و نيز بگويد:

«بِسْمِ اللهِ وَبِاللهِ وَالشُّكْرَ لِلّهِ».

4 ـ نگاه كردن به كعبه.

5 ـ در هر شبانه روز ده مرتبه طواف كردن; در اول شب سه طواف، و در آخر شب سه طواف، و پس از صبح دو طواف، و بعد ازظهر دو طواف.

6 ـ هنگام توقف در مكّه به تعداد أيام سال يعنى سيصد و شصت مرتبه طواف كند و اگر اين مقدار نشد پنجاه و دو مرتبه و اگر آن هم ممكن نشد هر مقدارى كه بتواند.

از آداب «مسجدالحرام» و «مسجدالنبى(صلى الله عليه وآله)» نماز خواندن در آنجاست كه ثواب بسيار دارد، و در برخى روايات، آمده است كه ثواب يك ركعت نماز در مسجدالحرام معادل صد هزار ركعت و در مسجدالنبى معادل ده هزار ركعت نماز در جاى ديگر است.(1) و چه بجا و مناسب است كه زائران محترم از اين فرصت به خوبى استفاده كنند و چنانچه نماز واجبى از ايشان قضا شده است، آنها را در اين مكانهاى شريف بجاى آورند، تا هم وظايف شرعى خود را انجام داده باشند و هم از پاداش بسيار زياد آن بهره مند گردند.

---

مستحبات منا

مستحب است حاجى، روز يازدهم و دوازدهم را در منا بماند وحتى به جهت طواف مستحب از مِنا بيرون نرود.

مستحب است بعد از نمازها تكبير بگويد و بهتر در كيفيت تكبير آن است كه بگويد:

«اَللهُ أَكْبَرُ اَللهُ أَكْبَرُ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أَكْبَرُ اَللهُ أَكْبَرُ وَلِلّهِ الْحَمْدُ اللهُ أكْبَرُ عَلى ما هَدانَا اللهُ أَكْبَرُ عَلى ما رَزَقَنا مِنْ بَهِيمَةِ الاَْنْعامِ وَالْحَمْدُللهِ عَلى ما أَبْلانا».

مستحبات قربانى

1 ـ قربانى بسيار چاق باشد.

2 ـ اگر قربانى، گاو يا شتر است، ماده باشد و اگر گوسفند است نر باشد.

3 ـ خودش قربانى را بكُشد، و اگر نتواند بكشد، دست خود را بالاى دست كسى كه ذبح مى كند بگذارد.

4 ـ در هنگام ذبح يا نحر اين دعا را بخواند:

وَجّهْتُ وَجْهِيَ لِلّذِي فَطَرَ السّماواتِ وَالْاَرْضَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكينَ اِنّ صَلاتِي وَنُسُكي وَمَحْيايَ وَمَمَاتِي للّهِ رَبّ ‏الْعالَمِينَ لا شَرِيكَ لَهُ وَبِذلِكَ اُمِرْتُ وَأنا مِنَ الْمُسْلِمِينَ، اللّهُمّ مِنْكَ وَلَكَ بِسْمِ اللّهِ وَاللّهُ أكْبَرُ، أللّهُمّ تَقَبّلْ مِنّي"‏

مستحبات رمى

1 ـ هنگام رمى با طهارت باشد.

2 ـ هر سنگى كه مى اندازد، تكبير بگويد.

3 ـ جمره «عقبه» را پشت به قبله رمى كند و جمره «اولى» و «وسطى» را رو به قبله رمى كند.

4 ـ هنگامى كه سنگها را در دست گرفته و آماده رمى است، اين دعا را بخواند:

«اَللّهُمَّ هذِهِ حَصَياتى فَاَحْصِهُنَّ لى وَارْفَعْهُنَّ فى عَمَلى».

مستحبات وقوف در مشعر الحرام

مستحب است كه آن شب را به هر مقدار كه مى تواند به عبادت و اطاعت و ذكر خدا مشغول باشد و اين دعا را نيز بخواند:

‏"اللهُمّ هذِهِ جُمَعُ، اللّهُمّ اِنّي أسْأَلُكَ أنْ تَجْمَعَ لِي فِيها جَوامِعَ الْخَيْرِ، اللّهُمّ لا تُؤْيِسْني مِنَ الْخَيْرِ الّذي سَأَلْتُكَ أنْ تَجْمَعَهُ لِي في قَلْبي ‏وَأطْلُبُ اِلَيْكَ أنْ تُعَرّفَني ما عَرّفْتَ أوْلِياءَكَ في مَنْزِلِي هذا وَأنْ تَقِيَني جَوامِعَ الشّرّ"‏.

و مستحب است سنگريزه هايى را كه در منا رمى خواهد كرد، از مشعر الحرام بردارد.

و پس از نماز صبح اين دعا را بخواند:

‏"اللهُمّ رَبّ الْمَشْعَرِ الْحَرام فُكّ رَقَبَتي مِنَ النّارِ وَأوْسِعْ عَلَيّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنّي شَرّ فَسَقَةِ الْجِنّ وَالْاِنْس، أللّهُمّ أَنْتَ ‏خَيْرُ مَطْلُوبٍ اِلَيْهِ وَخَيْرُ مَدْعُوّ وَخَيْرُ مَسْؤُولٍ وَلِكُلّ وافِدٍ جائِزَةٌ فَاجْعَلْ جائِزَتي في مَوْطِني هذا أنْ تُقِيلَني عَثْرَتي وَتَقْبَلَ مَعْذِرَتي ‏وَأنْ تُجاوِزْ عَنْ خَطِيئَتي ثُمّ اجْعَلِ التّقْوى‏ مِنَ الدّنيا زادِي"‏.

برخى از مستحبات وقوف در عرفات

آنچه در احرام، طواف، نماز طواف و سعىِ عمره مستحب بود در اينجا نيز مستحب است.

1 ـ با طهارت بودن در حال وقوف.

2 ـ غسل كردن و بهتر آن است كه نزديك ظهر باشد.

3 ـ خواندن اين دعاها:

‏"اللّهُمّ رَبّ الْمشَاعِرِ كُلّها فُكّ رَقَبَتي مِنَ النّارِ وَأوْسِعْ عَلَيّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنّي شَرّ فَسَقَةِ الْجِنّ وَالْاِنْسِ، أللّهُمّ لا تَمْكُرْ ‏بِي وَلا تَخْدَعْني وَلا تَسْتَدْرِجْني يا أسْمَعَ السّامِعينَ وَيا أبْصَرَ النّاظِرينَ وَيا أسْرَعَ الْحاسِبِينَ وَيا أرْحَمَ الرّاحِمينَ أسْأَلُكَ أنْ تُصَلّيَ ‏عَلى‏ مُحَمّدٍ وَآلِ مُحَمّدٍ وَأنْ تَفْعَلَ بي كَذا وَكَذا"‏.(1)

4 ـ سپس حاجتهاى خود را از خداوند درخواست كند.

پس دست به آسمان بلند كند و بگويد:

‏"اللّهُمّ حاجَتي إلَيْكَ الّتي اِنْ أعْطَيْتَنِيها لَمْ يَضُرّني ما مَنَعْتَني وَإنْ مَنَعْتَنيها لَمْ يَنْفَعَني ما أعْطَيْتَني، أسْأَلُكَ خَلاصَ رَقَبَتي مِنَ النّارِ ‏أللّهُمّ إنّي عَبْدُكَ وَمِلْكُ ناصِيَتي بِيَدِكَ وَأجَلي بِعِلْمِكَ، أسْأَلُكَ أنْ تُوَفّقَني لِما يُرْضيكَ عَنّي وَأنْ تُسَلّمَ مِنّي مَناسِكِيَ الّتي أرَيْتَها ‏خَلِيلَكَ اِبْراهيمَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيْهِ وَدَلَلْتَ عَلَيْها نَبِيّكَ مُحَمّداً (صلى الله عليه وآله وسلم) أللّهُمّ اجْعَلْني مِمّنْ رَضِيتَ عَمَلَهُ وَأطَلْتَ ‏عُمْرَهُ وَأحْيَيْتَهُ بَعْدَ الْمَوْتِ"‏.

5 ـ و نيز اين دعا را بخواند:

‏"لا إلهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَريكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيي وَيُمِيتُ وَهُوَ حَيّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلى‏ كُلّ شَي‏ءٍ قَدِيرٌ، ‏اللّهُمّ لَكَ الْحَمْدُ كَالّذي تَقُولُ وَخَيْراً مِمّا نَقُولُ وَفَوْقَ ما يَقُولُ الْقائِلُونَ، أللّهُمّ لَكَ صَلاتي وَنُسُكي وَمَحْيايَ وَمَماتي وَلَكَ تُراثي ‏‏(بَراءَتي خ ل) وَبِكَ حَوْلي وَمِنْكَ قُوّتي، أللّهُمّ إنّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الْفَقْرِ وَمِنْ وَساوِسِ الْصّدورِ وَمِنْ شَتاتِ الأمْرِ وَمِنْ عَذابِ ‏الْقَبْرِ، أللّهُمّ إنّي أسْأَلُكَ خَيْرَ الرّياح وَأعُوذُ بِكَ مِنْ شَرّ ما يَجي‏ءُ بِهِ الرّياحُ وَأسْأَلُكَ خَيْرَ اللّيْلِ وَخَيْرَ النّهارِ، اللّهُمّ اجْعَلْ في قَلْبي ‏نُوراً وَفي سَمْعي وَبَصَري نُوراً وَفي لَحْمي وَدَمي وَعِظامي وَعُرُوقِي وَمَقْعَدي وَمَقامي وَمَدْخَلي وَمَخْرَجي نُوراً وَأعْظِمْ لي ‏نُوراً يا رَبّ يَوْمَ أَلْقاكَ إنّكَ عَلى‏ كُلّ شَي‏ءٍ قَديرٌ"‏.

6 ـ آنگاه رو به كعبه كرده و اين ذكرها را بگويد:

«سُبْحانَ اللهِ»

صد مرتبه.

«اَللهُ أَكْبَرُ»

صد مرتبه.

«ماشاءَ اللهُ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللهِ»

صد مرتبه.

«أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِى وَ يُمِيتُ وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِى وَ هُوَ حَىٌّ لايَمُوتُ بِيَدِهِ الخَيْرُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْء قَدِيرٌ»

صد مرتبه.

7 ـ و بسيار بگويد: «اَللّهُمَّ اَعْتِقْنِيمِنَ النّارِ» .

8 ـ و بسيار خوب است كه دراين روز دعاى حضرت سيدالشهداء (عليه السلام) و دعاى حضرت زين العابدين (عليه السلام) خوانده شود.

9 ـ نزديك غروب آفتاب بگويد:

‏"اللهُمّ اِنّي أعُوذُ بِكَ مِنَ الفَقْرِ وَمِنْ تَشَتّتِ الْاُمُورِ وَمِنْ شَرّ ما يَحْدُثُ بِاللّيْلِ وَالنّهارِ أمْسى‏ ظُلْمِي مُسْتَجِيراً بِعَفْوِكَ وَأمْسى‏ خَوْفي ‏مُسْتَجيراً بِأمانِكَ وَأمْسى‏ ذُنُوبي مُسْتَجِيرَةً بِمَغْفِرَتِكَ وَأمْسى‏ ذُلّي مُسْتَجِيراً بِعِزّكَ وَأمْسى‏ وَجْهِي الْفانِيَ الْبالِي مُسْتَجيراً بِوَجْهِكَ ‏الْباقي يا خَيْرَ مَنْ سُئِلَ وَيا أجوَدَ مَنْ أعْطى‏ جَلّلْنِي بِرَحْمَتِكَ وَأَلْبِسْني عافِيَتَكَ وَاصْرِفْ عَنّي شَرّ جَمِيعِ خَلْقِكَ"‏.

10 ـ و بعد از غروب آفتاب بگويد:

‏"اللهُمّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ هذا الْمَوْقِفِ وَارْزُقْنِيهِ مِنْ قابِلٍ أبَداً ما أبْقَيْتَني وَاقْلِبْنِيَ الْيَوْمَ مُفْلِحاً مُنْجِحاً مُستَجاباً لِي مَرْحُوماً ‏مَغْفُوراً لِي بأفْضَلِ ما يَنْقَلِبُ بِهِ الْيَوْمَ أحَدٌ مِنْ وَفْدِكَ وَحُجّاجِ بَيْتِكَ الْحَرامِ وَاجْعَلْنِيَ الْيَوْمَ مِنْ أكْرَمِ وَفْدِكَ عَلَيْكَ وَأعْطِني أفْضَلَ ما ‏أعْطَيْتَ أحَداً مِنْهُمْ مِنَ الْخَيْرِ وَالْبَرَكَةِ وَالرّحْمَةِ والرّضْوانِ وَالْمَغْفِرَةِ وَبارِكْ لِي فِيما أرْجِعُ اِلَيْهِ مِنْ أهْلٍ أوْ مالٍ أوْ قَلِيلٍ أوْ كَثيرٍ ‏وَبارِكْ لَهُمْ فِيّ"‏.

---

(1) - به جاى جمله «اَنْ تَغْفِرَ ليذُنوبي» مى تواند حاجت ديگرى را از خدا بخواهد.

مُستحباتِ سَعى

مستحبّات قبل از سعى

مستحب است پس از نماز طواف، و پيش از سعى، قدرى از آب زمزم بياشامد و بر سر و پشت و شكم خود بريزد و بگويد:

« أَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً، وَرِزْقاً واسِعاً، وَشِفاءً مِنْ كُلِّ داء وَسُقْم » .

سپس با آرامى دل و بدن، بالاى صفا رفته و به خانه كعبه نظر كند و به ركنى كه حجرالأسود در آن است رو نمايد و حمد و ثناى إلهى را بجا آورد و نعمتهاى إلهى را بخاطر بياورد،

آنگاه اين أذكار را بگويد:

«اللهُ اكْبَرُ» هفت مرتبه.

«اَلحَمْدُ للهِِ» هفت مرتبه.

«لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ» هفت مرتبه.

‏ "لا إلهَ إلّا اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ المُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَيُمِيْتُ وَهُوَ حَيّ لا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلى‏ كُلّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ" ‏

سه مرتبه .

پس صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد.

سپس صد مرتبه بگويد.

«اَلحَمْدُللهِ» و صد مرتبه «سُبحانَ اللهِ» .

مُستحباتِ سَعى

مستحب است سعى را پياده بجا آورد و براى مردان، مستحب است فاصله اى را كه با خط و چراغ سبز رنگ مشخص شده است «هَروَلَه»(1) كنند يعنى كمى تندتر بروند و از آنجا تا به مروه نيز ميانه (نه تند و نه كند) بروند و در وقت برگشتن نيز به همان ترتيب برگردند و براى زنها هروله نيست.

آنگاه كه از صفا مى آيد وقتى به محل هروله رسيد بگويد:

‏ "بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ، وَاللّهُ أكْبَرُ، وَصَلّىَ اللّهُ عَلى‏ مُحَمّدٍ وَأهْلِ بَيْتِهِ، اللهُمّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَتَجاوُزْ عَمّا تَعْلَمْ إنّكَ أنْتَ الأعَزّ الأجَلّ ‏الأكْرَمُ، وَاهْدِني لِلّتي هِيَ أقْوَمُ اللّهُمّ إنّ عَمَلي ضَعيفٌ، فَضاعِفْهُ لي وَتَقَبّلْهُ مِنّي، اللهُمّ لَكَ سَعْيي، وَبِكَ حَوْلي وَقُوّتي تَقَبّلْ مِنّي ‏عَمَلي يا مَنْ يَقْبَلُ عَمَلَ الْمُتّقينَ".‏

و همين كه از محل هَروَله گذشت بگويد:

‏ "يا ذَاالْمَنّ وَالْفَضْلِ وَالْكَرَمِ وَالنّعْماءِ وَالْجُودِ اغْفِرْ لي ذنُوبي، اِنّهُ لا يَغْفِرُ الذّنُوبَ الّا أنْتَ".‏

و هنگامى كه به مروه رسيد بالاى آن برود و آنچه را كه در صفا گفته شد بجا آورد و بخواند دعاهاى آنجا را به ترتيبى كه بيان شد. و پس از آن بگويد:

‏ "اللهُمّ يا مَنْ أمَرَ بِالْعَفْوِ يا مَنْ يُحِبّ الْعَفْوَ يا مَنْ يُعْطي عَلَى الْعَفْوِ، يا مَنْ يَعْفُو عَلَى الْعَفْوِ يا رَبّ الْعَفْوِ، الْعَفْوَ الْعَفْوَ الْعَفْوَ".‏

و مستحب است در گريه كردن كوشش كند و خود را به گريه وادارد و در حال سعى دعا بسيار كند و بخواند اين دعا را:

‏ "اللهُمّ إنّي أسْأَلُكَ حُسْنَ الظّنّ بِكَ عَلى‏ كُلّ حالٍ وَصِدْقِ النّيّةِ في التّوَكّلِ عَلَيْكَ".‏

---

مستحبّات نماز طواف

در نماز طواف مستحب است بعد از حمد در ركعت أول سوره توحيد و در ركعت دوم سوره جحد { قل يا اَيُّها الكافرون } را بخواند،(1) و پس از نماز، حمد و ثناى إلهي را به جا آورده و صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد و از خداوند عالم طلب قبول نمايد و بگويد:

‏ "اللهُمّ تَقَبّلْ مِنّي وَلا تَجْعَلْهُ آخِرُ الْعَهْدِ مِنّي. ألْحَمْدُ للّهِ بِمَحامِدِهِ كُلّها عَلى‏ نَعْمائِهِ كُلّها حَتى‏ يَنْتَهِي الْحَمْدُ إلى‏ ما يُحِبّ وَيَرْضى‏، ‏اللهُمّ صَلّ عَلى‏ مُحَمّدٍ وَآلِ مُحَمّدٍ وَتَقَبّلْ مِنّي وَطَهّرْ قَلْبِي وَزَكّ عَمَلي".‏

---

(1) - چون نماز طواف بايد به طور صحيح خوانده شود، بنابراين توصيه مى شود افرادى كه قرائت صحيح اين سوره را نمى دانند در ركعت دوّم نيز، همان سوره توحيد (قل هوالله احد) را بخوانند.

مستحبّات طواف

در حال طواف مستحب است بگويد:

"اللهُمّ إنّي أسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الّذِي يُمْشى‏ بِهِ عَلى‏ ‏‎'‎طُلَلِ الْماءِ كَما يُمْشى‏ بِهِ عَلى‏ جُدَدِ الأَرْضِ وَأسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الّذِيْ يَهْتَزّ لَهُ عَرْشُكَ ‏وَأسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الّذِي تَهْتَزّ لَهُ اَقْدامُ مَلائِكَتِكَ وَأسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الّذِي دَعاكَ بِهِ مُوسى‏ مِنْ جانِبِ الطُورِ فاسْتَجَبْتَ لَهُ وَألْقَيْتَ عَلَيْهِ ‏مَحَبّةً مِنْكَ وَأسْأَلُكَ بِاسْمِكَ الّذي غَفَرْتَ بِهِ لِمُحَمّدٍ9 ما تَقَدّمَ مِنْ ذَنْبِهِ وَما تَأخّرَ وأتْمَمْتَ عَلَيْهِ نِعْمَتَكَ أنْ تَفْعَلَ بِي كَذا وَكَذا".‏

و نيز مستحب است در حال طواف بگويد:

‏ "اللهُمّ إنّي إلَيْكَ فَقِيْرٌ وَإنّي خائِفٌ مُسْتَجِيْرٌ فَلا تُغَيّرْ جِسْمِي وَلا تُبَدّلْ إسْمِي".‏

و صلوات بر محمد و آل محمد بفرستد بخصوص وقتى كه به در خانه كعبه مى رسد، و بخواند اين دعا را:

‏ "سائِلُكَ فَقِيْرُكَ مِسْكِيْنُكَ بِبابِكَ، فَتَصَدّقْ عَلَيْهِ بِالْجَنّةِ، اللهُمّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَالْحَرَمُ حَرَمُكَ وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ وَهذا مَقامُ الْعائِذِ بِكَ ‏الْمُسْتَجِيرِ بِكَ مِنَ النّارِ فَأعْتِقْنِي وَوَالِدَيّ وَأهْلِي وَوُلْدِي وَإخْوانِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنَ النّارِ يا جَوادُ يا كَريمُ".‏

و وقتى كه به حجر اسماعيل رسيد رو به ناودان سر را بلند كند و بگويد:

‏ "اللهُمّ أدْخِلْنِي الْجَنّةَ وَأجِرْنِي مِنَ النّارِ بِرَحْمَتِكَ وَعافِنِي مِنَ السّقْمِ وَأوْسِعْ عَلَيّ مِنَ الرّزْقِ الْحَلالِ وَادْرَأْ عَنّي شَرّ فَسَقَةِ الجِنّ ‏وَالْإنْسِ وَشَرّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ".‏

و چون از حجر بگذرد و به پشت كعبه برسد بگويد:

‏ "يا ذَا الْمَنّ وَالطّوْلِ ياذَا الْجُودِ وَالْكَرَمِ إنّ عَمَلِي ضَعِيفٌ فَضاعِفْهُ لِي وَتَقَبّلْهُ مِنّي إنّكَ أنْتَ السّمِيْعُ الْعَلِيْمُ".‏

و چون به ركن يمانى برسد دست بردارد و بگويد:

‏"يا أللّهُ يا وَلِيّ الْعافِيَةِ وَخَالِقَ الْعافِيَةِ وَرَازِقَ الْعافِيَةِ وَالْمُنْعِمُ بِالْعافِيَةِ وَالْمَنّانُ بِالعافِيَةِ والمُتَفَضّلُ بِالْعافِيَةِ عَلَيّ وَعَلى‏ جَمِيعِ خَلْقِكَ ‏يا رَحْمنَ الدّنْيا وَالآخِرَةِ وَرَحيْمَهُما صَلّ عَلى‏ مُحَمّدٍ وَآلِ مُحَمّدٍ وَارْزُقْنَا الْعافِيَةَ وَتَمامَ الْعافِيَةِ وَشُكْرَ الْعافِيَةِ في الدّنْيا وَالآخِرَةِ ‏ياأرْحَمَ الرّاحِمِيْنَ".‏

پس سر به جانب كعبه بالا كند و بگويد:

‏ "اَلْحَمْدُ للّهِ الّذي شَرّفَكِ وَعَظّمَكِ وَالْحَمْدُ للّهِ الّذي بَعثَ مُحَمّداً نَبِيّاً وَجَعَلَ عَليّاً اِماماً اللهُمّ اهْدِ لَهُ خِيارَ خَلْقِكَ وَجَنّبْهُ شِرارَ ‏خَلْقِكَ".‏

و چون ميان ركن يماني و حجرالأسود برسد بگويد:

‏ "رَبّنا آتِنا في الدّنيا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنا عَذابَ النّارِ".‏

آداب وارد شدن به مسجدالحرام

1 ـ براى رفتن به مسجدالحرام مستحب است غسل كند.

2 ـ مستحب است با پاى برهنه و با حالت سكينه و وقار وارد مسجد شود.

3 ـ هنگام ورود از در «بَنى شَيْبَه» (1) وارد شود، و گفته اند كه آن در، مقابل «باب السلام» كنونى بوده است.

4 ـ مستحب است بر درب مسجدالحرام ايستاده بگويد:

«اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا النَّبِيُّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكَاتُهُ، بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ ماشاءَاللهُ، السَّلامُ عَلى أنْبِياءِاللهِ وَ رُسُلِهِ،

اَلسَّلامُ عَلى رَسُولِ اللهِ اَلسَّلامُ عَلى إبْراهِيمَ خَلِيلِ اللهِ، وَالْحَمْدُللهِ رَبِ الْعالَمِينْ».

پس سه مرتبه بگويد:

«أللَّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتي مِنَ النَّارِ».

سپس بگويد:

«وَأَوْسِعْ عَلَىَّ مِنْ رِزْقِكَ الْحَلالِ الطَيِّبِ وَادْرَأْ عَنَّي شَرَّ شَياطِيْنِ الْجِنِّ وَالاِْنْسِ وَ شَرَّ فَسَقَةِ الْعَرَبِ وَالْعَجَمِ».

پس داخل مسجدالحرام شود و رو به كعبه دستها را بلند كرده و بگويد:

‏ "اللهُمّ إنّي أسْأَلُكَ في مَقامي هذا وَفي أوّلِ مَناسِكي أنْ تَقْبَلَ تَوْبَتِي وَأنْ تَتَجاوَزَ عَنْ خَطِيئَتي وَأنْ تَضَعَ عَنّي وِزْري، الْحَمْدُ للّهِ ‏الّذي بَلّغَنِي بَيْتَهُ الْحَرامَ اللهُمّ إنّي أشْهَدُ أنّ هذا بَيْتُكَ الْحَرامُ الّذي جَعَلْتَهُ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأمْناً مُبارَكاً وَهُدىً لِلْعالَمينَ اللهُمّ إنّي عَبْدُكَ ‏وَالْبَلَدَ بَلَدُكَ وَالْبَيْتَ بَيْتُكَ جِئْتُ أطْلُبُ رَحْمَتَكَ وَأؤُمّ طاعَتَكَ مُطِيْعاً لِأمْرِكَ راضياً بِقَدَرِكَ أسْأَلُكَ مَسْألَةَ الْفَقِيْرِ إلَيْكَ الْخائِفِ لِعُقُوبَتِكَ ‏اللهُمّ افْتَحْ لِي أبْوابَ رَحْمَتِكَ واسْتَعْمِلْنِي بِطاعَتِكَ وَمَرْضاتِكَ".‏

سپس رو به سوى كعبه كرده و بگويد:

‏ "ألْحَمْدُ للّهِ الّذي عَظّمَكِ وَشَرّفَكِ وَكَرّمَكِ وَجَعَلَكِ مَثابَةً لِلنّاسِ وَاَمْناً مُبارَكاً وَهُدىً لِلْعالَمِيْنَ".‏

---

(1) - در روايت است كه پس از شكستن بت هاى موجود در كعبه و اطراف آن، بت بزرگ «هُبَل» را در آن مكان دفن كرده اند، و مستحب است از آن در وارد شود تا آن بت را كه مظهر بت پرستى و شرك مى باشد زير پاى خود بگذارد، گرچه بر اثر توسعه مسجد، آن در هم اكنون وجود ندارد، ولى گفته اند كه مقابل «باب السلام» كنونى بوده است.

مكروهات احـرام

1 ـ احرام در جامه سياه، و بهتر است در جامه سفيد محرم شود.

2 ـ محرم شدن در جامه چركين.

3 ـ حمام رفتن و بهتر است كه محرم بدن خود را با كيسه و مانند آن نسايد.

4 ـ گفتن «لبيك» در جواب كسى كه او را صدا مى كند.

مستحبات احرام

قبل از احرام

1 ـ از اول ماه ذى القعده و اگر از اين تاريخ نتوانست، از اول ذى الحجه، موى سر و رويش را كوتاه نكند.

2 ـ پيش از احرام، بدن خود را پاكيزه كند و ناخن و شارب خود را بگيرد.

3 ـ پيش از احرام، در ميقات غسل احرام كند.

هنگام احـرام

1 ـ در صورت امكان، پس از نماز ظهر مُحرم شود واگر امكان ندارد، پس از نماز واجب ديگر، و اگر آن هم ممكن نيست، پس از شش(1) يا دو ركعت نماز مستحبّى، و در ركعت اوّل پس از حمد، سوره توحيد، و در ركعت دوّم سوره جحد {قُل يا أيُّها الكافِروُن} را بخواند، و شش ركعت افضل است.

2 ـ پس از نماز، حمد و ثناى الهى را بجا آورد و بر پيغمبر و آل او صلوات بفرستد.

3 ـ هنگام پوشيدن دو جامه احرام بگويد:

‏"اَلْحَمْدُ للّهِ الّذِي رَزَقَنِي مَا اُواري بِهِ عَوْرَتي وَ اُؤَدّي فِيْهِ فَرْضِي وَ أعْبُدُ فِيْهِ رَبّي وَ أنْتَهِي فِيْهِ إلى‏ ما أمَرَنِي، اَلْحَمْدُ للّهِ الّذِي ‏قَصَدْتُهُ فَبَلّغَنِي وَ أردتُهُ فَأعانَنِي وَ قَبِلَنِي وَ لَمْ يَقْطَعْ بِي وَ وَجْهَهُ أرَدْتُ فَسَلّمَنِي فَهُوَ حِصْنِي وَ كَهْفِي وَ حِرْزِي وَ ظَهْرِي وَ ‏مَلاذِي وَ رَجائي وَ مَنْجايَ وَ ذُخْرِي وَ عُدّتِي في شِدّتِي وَ رَخائِي".‏

مستحبّات تَلْـبيَه (لبّيك گفتن)

1 ـ پس از گفتن مقدار واجب تلبيه، مستحب است بگويد:

« لَبَّيْكَ ذَا الْمَعارِج لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ داعياً إِلى دارِ السَّلامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ غَفّارَ الذُّنُوبِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ أَهْلَ الْتَّلْبِيَةِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذَا الجَلالِ وَ الاِْكْرامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تُبْدِئُ وَ الْمَعادُ إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ تَسْتَغنِيْ و يُفْتَقَرُ إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ مَرْهُوباً وَ مَرْغُوباً إِلَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ إِلهَ الْحَقِّ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ ذَا النَّعْماءِ وَ الْفَضْلِ الْحَسَنِ الْجَمِيلِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ كَشَّافَ الْكُرَبِ الْعِظامِ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ عَبْدُكَ وَابْنُ عَبْدَيْكَ لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ يا كَرِيمُ لَبَّيْكَ ».

2 ـ تلبيه ها را در حال احرام تكرار كند به خصوص در اين موارد:

* وقت برخاستن از خواب.

* بعد از هرنماز واجب و مستحب.

* وقت رسيدن به شخص سواره.

* هنگام بالا رفتن از تلّ يا سرازير شدن از آن.

* وقت سوار شدن يا پياده شدن.

* آخــر شـب.

* هنگام سحـر.

«قطع تلبيه»

كسى كه براى عمره تمتّع محرم شده است، وقتى كه خانه هاى مكّه پيدا شد بنابر احتياط واجب، تلبيه را قطع كرده و نبايد لبيك بگويد.

---

(1) - اين نمازها، دور ركعتى خوانده مى شود، با نيت نمازِ قبل ازاحرام.

رمى جمرات سه گانه

نقشه جمرات سه گانه

* در روز يازدهم و دوازدهم ذى حجه حجّاج بايد به هريك از سه ستون هفت عدد سنگ بزنند.

* وقت رمى: از طلوع آفتاب تا غروب است. (چه در روز عيد يا در اين ايام).

رمى در شب جايز نيست (مگر كسى كه عذر داشته باشد و نتواند در روز رمى كند)(1) و اگر مثلاً روز يازدهم، رمى را ترك كرد، بايد فرداى آن روز قبل از رمى همان روز، رمى روز گذشته را قضا كند.

* كيفيت رمى: همانگونه كه در رمى جمره عقبه بيان شد.

* ترتيب رمى: ابتدا بايد به جمره اولى سنگ زد و سپس به وسطى و بعد از آن به جمره عقبه.

در روز دوازدهم ذى حجه، بعد از ظهر شرعى حجاج مى توانند از مِنا خارج شوند، ولى چنانچه كسى آن روز از مِنا نرود تا آفتاب غروب كند، بايد شب سيزدهم را نيز در منا بماند و روز سيزدهم جمرات سه گانه را رمى كند.

رمي جمرات		رمي جمرات

---

بيتوته در مِنا

يكى ديگر از واجبات حج، بيتوته (ماندن در شب) در مِناست.

1 ـ تمام حجاج، چه آنها كه براى اعمال بعد از منا به مكّه رفته اند و چه آنها كه به مكه نرفته اند و در مِنا مانده اند، بايد شب يازدهم ذى حجه و شب دوازدهم را از غروب آفتاب تا نيمه شب، با قصد قربت در منا باشند، بنابر اين آنها كه به مكّه رفته اند بايد قبل از غروب به منا برگردند.

2 ـ بر اين افراد ماندن در منا واجب نيست:

* بيماران و پرستاران آنها و ديگر كسانى كه ماندن در آنجا برايشان مشقّت داشته باشد.

* كسانى كه در مكّه تمام شب از اوّل آن تا صبح به عبادت خدا مشغول باشند و كار ديگرى بجز كارهاى ضرورى نكنند.

* كسانى كه ترس آن دارند اگر در منا بمانند اموالى از آنها در مكّه از بين برود.

3 ـ كسى كه بيتوته در منا را ترك كند، بايد براى هر شب يك گوسفند قربانى كند، امّا بر كسى كه تمام شب را در مكّه به عبادت مشغول بوده، كفّاره واجب نيست.

سرزمين منا		سرزمين منا

نماز طواف نساء

پس از انجام طواف نساء ، بايد دو ركعت نماز، به نيّت نماز طواف نساء بخواند.

كيفيت نماز طواف نساء :

1 - به همان نحو است كه در نماز طواف عمره تمتع گذشت بدون هيچ تفاوت مگر در نيّت كه در اينجا بايد به نيّت نماز طواف نساء بجا آورد .

2 - مانند نماز صبح است، ولى حمد و سوره را مى تواند بلند يا آهسته بخواند.

وقت نماز طواف نساء :

بعد از طواف نساء است .

مكان نماز طواف نساء :

كافي است در هر نقطه اي كه عرفاً بگويند پشت مقام است گرچه از مقام دور باشد نماز را بخواند بلكه در اين صورت بعيد نيست كه نماز در هر جاي مسجد الحرام صحيح باشد .

1 - پس از انجام نماز طواف نساء زن بر مرد و مرد بر زن كه به واسطه احرام ، حرام شده بود ،حلال مى شود .

2 ـ بر تمام افراد بالغ و عاقل واجب است كه نمازها را به طور صحيح ياد بگيرند تا تكليف الهى را درست انجام دهند; بخصوص كسى كه قصد عمره يا حج دارد بايد نماز خود را تصحيح كند، تا تمامى نمازها كه از جمله آنها نماز طواف است، به طور صحيح انجام شود.

3 ـ بنابراحتياط واجب بايد پس ازطواف،نماز طواف را زود بجا آورد به طورى كه مردم نگويند بين آنها فاصله شده است.

4 ـ جايز است نماز طواف مستحب را هر جاى مسجدالحرام كه بخواهد بجا آورد.

پشت مقام ابراهيم ( محل نماز طواف نساء)

طواف نساء

پس از انجام سعى بايد هفت مرتبه به نيّت طواف نساء دور خانه كعبه كه در مسجدالحرام است بگردد.

كيفيت طواف نساء :

1 - به همان نحو است كه در طواف عمره تمتع گذشت بدون هيچ تفاوت مگر در نيّت كه در اينجا بايد به نيّت طواف نساء بجا آورد .

2 - طواف نساء و نماز آن اختصاص به مردان ندارد ، بلكه بر تمام كسانى كه حج (1) به جا مى آورند واجب است .

3 - پس از سعى لازم نيست فوراً طواف نساء را بجا آورد و تأخير انداختن آن حتى تا چند روز بعد هم اشكال ندارد .

4 ـ طواف را بايد از مقابل گوشه اى از كعبه كه حَجرُالاَْسْوَد(2)در آن است آغاز كند و در همان جا به پايان ببرد.(3)

5 ـ خانه كعبه، در حال طواف بايد در طرف چپ طواف كننده باشد، بنابراين اگر در حال حركت رو به كعبه باشد، يا عقب عقب برود صحيح نيست.

6 ـ انسان بايد همانطورى كه همه مسلمانان طواف مى كنند ـ بدون دقّتهاى اهل وسوسه ـ طواف را از مقابل حجرالاسود شروع كند و ادامه دهد و ايستادن مقابل حجرالاسود در هر دور لازم نيست.

7 ـ طواف كننده بايد به دور «حِجْرِ اسماعيل» (4) هم بگردد، يعنى در هنگام طواف، داخل «حِجر» نرود.

8 - براى مطاف حدى وجود ندارد و تا هر جاى مسجد الحرام كه طواف در آن طواف كعبه صدق كند ، طواف مجزى است ، بلى مستحب است كه اگر اضطرار و ازدحام نباشد فى ما بين كعبه و مقام ابراهيم انجام دهد .

9 ـ اگر انسان بر اثر بيمارى يا پيرى يا زيادى جمعيّت نتواند در اين محدوده طواف كند، طواف در خارج اين حدّ اشكال ندارد.

10 ـ طواف كننده بايد با طهارت طواف كند يعنى با وضو باشد و غسلى برعهده او نباشد و نيز بدن و لباس وى پاك باشد، همانگونه كه نماز مى خواند.

مسجد الحرام

---

(1) - عمره مفرده كه جداى از حج است نيز طواف نساء دارد .
(2) - سنگى است بيضى شكل و سياه رنگ، كه در گوشه شرقى ديوار كعبه، با ارتفاع 5/1 متر از سطح مسجد نصب شده است.
(3) - هم اكنون از مقابل حجرالاسود تا آخر صحن مسجدالحرام خط سياهى كشيده شده است كه افراد مى توانند هنگام رسيدن به همان خط، طواف را آغاز و به همانجا ختم كنند.
(4) - حجر اسماعيل: فضايى است بين كعبه و ديوارى نيم دايره به عرض حدود 10 متر كه از زاويه شمالى تا زاويه غربى كعبه امتداد دارد. هرگاه باران بر بام كعبه ببارد، از ناودان رحمت در اين فضا مى ريزد، اينجا مدفن حضرت اسماعيل (عليه السلام) و مادرش هاجر و پيامبران بسيارى مى باشد.

سعى بين صفا و مروه

پس از انجام نماز طواف حج ، بايد هفت مرتبه فاصله بين «صفا» و «مَروه» را كه امروزه به صورت سالنى ساخته شده و كنار مسجدالحرام قرار دارد بپيمايد.

كيفيت سعى :

1 - به همان نحو است كه در سعى عمره تمتع گذشت بدون هيچ تفاوت مگر در نيّت كه در اينجا بايد به نيّت سعى حج بجا آورد .

2 ـ سعى، بايد از «صفا» آغاز و به «مروه» ختم شود.

3 ـ پيمودن فاصله «صفا» تا «مروه» يك مرتبه و برگشتن از «مروه» به «صفا» مرتبه دوّم به حساب مى آيد; بنابراين هفت شَوْطِ (1) سعى بر «مروه» ختم مى شود.

4 ـ نشستن و استراحت كردن و رفع خستگى بر صفا و مروه و در بين آنها جايز است و اگر در بين سعى باشد، بايد از همانجا كه سعى را قطع كرده است، ادامه دهد.

5 ـ سعى بين صفا و مروه لازم نيست با وضو و طهارت انجام شود، گرچه احتياط مستحب است.

6 ـ سعى در طبقه دوّم، چون بالاتر از دو كوه مى باشد اشكال دارد.

سعي بين صفا و مروه		سعي بين صفا و مروه

---

(1) - شوط: درلغت به معناى نهايت دويدن تاهدف و در اينجا به معنى يك بار دور زدن اطراف كعبه و يك بار پيمودن فاصله صفا تا مروه، يا مروه تا صفا مى باشد.

نماز طواف حج

پس از انجام طواف حج ، بايد دو ركعت نماز، به نيّت نماز طواف حج بخواند.

كيفيت نماز طواف حج:

1 - به همان نحو است كه در نماز طواف عمره تمتع گذشت بدون هيچ تفاوت مگر در نيّت كه در اينجا بايد به نيّت نماز طواف حج بجا آورد .

2 - مانند نماز صبح است، ولى حمد و سوره را مى تواند بلند يا آهسته بخواند.

وقت نماز طواف حج:

بعد از طواف و قبل از سعى است.

مكان نماز طواف حج:

كافي است در هر نقطه اي كه عرفاً بگويند پشت مقام است گرچه از مقام دور باشد نماز را بخواند بلكه در اين صورت بعيد نيست كه نماز در هر جاي مسجد الحرام صحيح باشد .

پشت مقام ابراهيم ( محل نماز طواف )

چند مسأله

1 ـ بر تمام افراد بالغ و عاقل واجب است كه نمازها را به طور صحيح ياد بگيرند تا تكليف الهى را درست انجام دهند; بخصوص كسى كه قصد عمره يا حج دارد بايد نماز خود را تصحيح كند، تا تمامى نمازها كه از جمله آنها نماز طواف است، به طور صحيح انجام شود.

2 ـ بنابراحتياط واجب بايد پس ازطواف،نماز طواف را زود بجا آورد به طورى كه مردم نگويند بين آنها فاصله شده است.

3 ـ جايز است نماز طواف مستحب را هر جاى مسجدالحرام كه بخواهد بجا آورد.

طـواف حج

پس از انجام اعمال مِنا در روز عيد قربان، حاجى بايد بار ديگر براى انجام پنج عمل از اعمال حج به مكّه برگردد، گرچه وقت اين اعمال تا پايان ماه ذى حجه است و مى تواند در مِنا بماند براى بقيه اعمالى كه در مِنا شبهاى يازدهم و دوازدهم و روزهاى يازدهم و دوازدهم انجام مى شود و بعداز ظهر روز دوازدهم از منا خارج شود و براى بقيّه اعمال به مكّه بيايد.

امّا پنج عملى كه در مكّه بايد انجام شود، عبارت است از:

1 ـ طواف حج (هفتمين عمل حج)

طواف حج		طواف حج

2 ـ نماز طواف حج (هشتمين عمل حج)

3 ـ سعى بين صفا و مروه (نهمين عمل حج)

4 ـ طواف نساء (دهمين عمل حج) (1)

5 ـ نماز طواف نساء (يازدهمين عمل حج)

احكام طواف

1 - كيفيت طواف حج به همان نحو است كه در طواف عمره تمتع گذشت بدون هيچ تفاوت مگر در نيّت كه در اينجا بايد به نيّت طواف حج بجا آورد .

2 ـ طواف را بايد از مقابل گوشه اى از كعبه كه حَجرُالاَْسْوَد(2)در آن است آغاز كند و در همان جا به پايان ببرد.(3)

3 ـ خانه كعبه، در حال طواف بايد در طرف چپ طواف كننده باشد، بنابراين اگر در حال حركت رو به كعبه باشد، يا عقب عقب برود صحيح نيست.

4 ـ انسان بايد همانطورى كه همه مسلمانان طواف مى كنند ـ بدون دقّتهاى اهل وسوسه ـ طواف را از مقابل حجرالاسود شروع كند و ادامه دهد و ايستادن مقابل حجرالاسود در هر دور لازم نيست.

5 ـ طواف كننده بايد به دور «حِجْرِ اسماعيل» (4) هم بگردد، يعنى در هنگام طواف، داخل «حِجر» نرود.

6 - براى مطاف حدى وجود ندارد و تا هر جاى مسجد الحرام كه طواف در آن طواف كعبه صدق كند ، طواف مجزى است ، بلى مستحب است كه اگر اضطرار و ازدحام نباشد فى ما بين كعبه و مقام ابراهيم انجام دهد .

7 ـ اگر انسان بر اثر بيمارى يا پيرى يا زيادى جمعيّت نتواند در اين محدوده طواف كند، طواف در خارج اين حدّ اشكال ندارد.

8 ـ طواف كننده بايد با طهارت طواف كند يعنى با وضو باشد و غسلى برعهده او نباشد و نيز بدن و لباس وى پاك باشد، همانگونه كه نماز مى خواند.

---

(1) - نساء به معنى زنان است، و طواف نساء يكى از اعمال عمره مفرده و حج است و به سبب آن زن بر مرد و مرد بر زن كه به سبب احرام، حرام شده بود حلال مى شود. (2) - سنگى است بيضى شكل و سياه رنگ، كه در گوشه شرقى ديوار كعبه، با ارتفاع 5/1 متر از سطح مسجد نصب شده است.
(3) - هم اكنون از مقابل حجرالاسود تا آخر صحن مسجدالحرام خط سياهى كشيده شده است كه افراد مى توانند هنگام رسيدن به همان خط، طواف را آغاز و به همانجا ختم كنند.
(4) - حجر اسماعيل: فضايى است بين كعبه و ديوارى نيم دايره به عرض حدود 10 متر كه از زاويه شمالى تا زاويه غربى كعبه امتداد دارد. هرگاه باران بر بام كعبه ببارد، از ناودان رحمت در اين فضا مى ريزد، اينجا مدفن حضرت اسماعيل (عليه السلام) و مادرش هاجر و پيامبران بسيارى مى باشد.

حلق يا تقصير

1 ـ پس از قربانى، حاجى بايد حلق كند، يعنى موهاى سر خود را بتراشد، يا تقصير كند، يعنى مقدارى از مو و ناخن خود را بچيند.

تقصير		تقصير

2 ـ با انجام اين عمل تمام محرّمات احرام بر او حلال مى شود، بجز حرام بودن زن و مرد بر يكديگر و استفاده از بوى خوش، كه آنها هم با انجام بقيّه اعمال حلال خواهد شد و در برخى موارد صيد نيز حرام است. بنابر اين، پس از تراشيدن سر يا تقصير مى تواند لباس احرام را بيرون آورده و لباس معمولى خود را بپوشد.

3 ـ مرداني كه سال اوّل حج آنهاست، بنا بر احتياط واجب بايد سر بتراشند و تقصير كفايت نمى كند، ولى افرادى كه بار اوّل آنها نيست مى توانند تقصير كنند يا سر بتراشند.

حلق (تراشيدن سر)		حلق (تراشيدن سر)

4 ـ بانوان بايد تقصير كنند.

5 ـ محل حلق يا تقصير مِنا است.

6 ـ زمان حلق يا تقصير، تا روز سيزدهم ذى حجه است، گرچه احتياط واجب آن است كه روز عيد انجام شود.

7 ـ اگر حاجى براى قربانى به كسى وكالت دهد، تا وكيل او قربانى نكرده، نمى تواند حلق يا تقصير كند، بنابر اين كسانى كه خود به قربانگاه نمى روند، بايد صبر كنند تا به آنها اطلاع داده شود كه قربانى انجام شده و پس از اطمينان به ذبح شدن حيوان حلق يا تقصير كنند.

8 ـ كسى كه خودش حلق يا تقصير نكرده، نمى تواند موى شخص ديگرى را بچيند يا بتراشد.

قربانى

1 ـ پس از سنگ زدن به جمره عَقبه، حجاج براى انجام يكى ديگر از واجبات حج، به قربانگاه رفته، و يك شتر، يا گاو، يا گوسفند قربانى مى كنند.

2 ـ ذبح يك حيوان براى چند نفر حاجى كفايت نمى كند و يك حيوان كمتر چيزى است كه به عنوان يكى از اعمال حج بايد ذبح كرد، امّا هر چه بيشتر ذبح كنند افضل است.

قرباني		قرباني

3 ـ حيوان قربانى شرايطى دارد كه به تفصيل در كتاب احكام و مناسك حج آمده است، افرادى كه براى انتخاب قربانى به قربانگاه مى روند لازم است آن شرايط را بدانند، در اين نوشته به طور مختصر به آنها اشاره مى كنيم:

* سالم باشد (مريض نباشد).

* معيوب و ناقص العضو نباشد.

* كورى يا لنگى واضح نداشته باشد.

* دُم بريده نباشد.

* گوش بريده و شاخ شكسته نباشد.

* لاغر نباشد.

* اخته نشده باشد; (بيضه هايش را بيرون نياورده باشند).

* سن آن كامل باشد; اگر ميش است يك سال آن و اگر بز است دو سال آن كامل شده باشد. (تفصيل اين شرايط در كتب مفصل فقهى و مناسك مراجع تقليد آمده است).

گوسفند قرباني

4 ـ اگر حاجى پس از ذبح شك كند و حتى اگر احتمال دهد كه حيوان ناقص بوده يا ساير شرايط را نداشته اعتنا نكند.

5 ـ كسى كه حلق يا تقصير نكرده و حتى براى خود حيوانى را ذبح نكرده مى تواند براى ديگرى ذبح كند.

رَمى جمره عَقَبَه

نقشه سرزمين منا

1 ـ پس از طلوع آفتاب روز دهم ذى حجه (عيد قربان) حجاج براى انجام بقيه اعمال حج از مشعر الحرام بيرون آمده و روانه مِنا(1) مى شوند.

سرزمين منا		سرزمين منا

و اولين عمل از اعمال منا را که رَمى(2) جمره عقبه است بايد انجام دهند .

2 ـ در آخر مِنا سه ستون سنگى وجود دارد كه اوّلين ستون، «جمره اُولى» و دومين آنها «جمره وُسطى» و سوّمى را «جمره عُقبى يا عَقَبه» مى نامند، اوّلين كار واجب در روز عيد قربان زدن هفت عدد ريگ به جمره عقبه است.

3 ـ هفت سنگ بايد به ستون بخورد، ولى لازم نيست پشت سر هم باشد، پس اگر دو عدد به ستون بخورد و سوّمى نخورد و چهارمى بخورد، تنها سه عددى كه به ستون خورده به حساب مى آيد. و اگر شك كند هفت عدد خورده يا نه، بايد به قدرى بزند تا يقين كند هفت عدد به جمره خورده است.

رمي جمره		رمي جمره

4 ـ سنگ ريزه ها بايد اينگونه باشد:

الف - زياد بزرگ يا ريز نباشد، بلكه به اندازه اى باشد كه به آن ريگ بگويند.

ب - از منطقه حرم باشد، مثلا مشعرالحرام، منى يا شهر مكه.

ج - قبلا براى رمى از آن استفاده نشده باشد.

د - مباح باشد، (غصبى نباشد).

اندازه سنگ ريزه

5 ـ بانوان،(3) كودكان، بيماران و پيرمردان مى توانند، شب عيدقربان پس از نصف شب و قبل از اذان از مشعر الحرام خارج شوند و اگر نمى توانند رمى جمره را در روز انجام دهند، مى توانند همان شب رمى جمره عقبه را انجام دهند.

---

(1) - مِنا: سرزمينى است واقع بين دو رشته كوه، نزديك مشعر الحرام.
(2) - رمى: تيرانداختن، سنگ انداختن.
(3) - اين حكم براى بانوان، مخصوص رمى روز عيد قربان است. ولى در روزهاى 11 و 12 تنها در صورتى كه از رمى در روز ناتوان باشند، مى توانند شب انجام دهند.

وقوف در مَشعر الحَرام (1)

(سوّمين عمل از اعمال حج)

بعد از مغرب روز نهم ذى حجه (شب عيد قربان) حاجيان از عرفات خارج مى شوند و براى انجام عملى ديگر از اعمال حج به طرف مشعر الحرام (مُزدلفه) حركت مى كنند.

1 ـ وقتى كه حاجيان به مشعر الحرام رسيدند، وقت وقوف، از طلوع فجر عيد قربان است تا طلوع خورشيد و احتياط آن است كه از وقت رسيدن به مشعر در شب قصد وقوف كند.

2 ـ در مشعر بجز ماندنِ در آنجا كار ديگرى واجب نيست گر چه مستحبات بسيارى دارد و از جمله آنها ذكر الهى گفتن و جمع آورى سنگريزه براى رمى جمرات است.

جمع آوري سنگ ريزه در مشعر		وقوف در مشعر الحرام ( شب عيد قربان )

---

(1) - مشعر الحرام: وادى طويلى است ميان «عرفات» و «مِنا» و به آن «مُزْدلفَه» هم گفته مى شود، حاجيان بايد شب عيد قربان را در آنجا بمانند.

وقوف در عَرَفات

 

نقشه سرزمين عرفات

 

حاجى، پس از احرام در مكّه، بايد براى وقوف در عرفات، روانه آنجا شود.

1 ـ مراد از وقوف، بودن در آن مكان است چه سواره يا پياده، نشسته يا خوابيده; يعنى حاجى بايد آن روز را در صحراى عرفات بماند و از آنجا خارج نشود.

2 ـ زمان وقوف; لازم است از ظهر روز نهم ذى حجه تا مغرب همان روز در عرفات بماند. لكن تأخير وقوف از اوّل وقت به اندازه خواندن نماز ظهر و عصر و مقدمات آن اشكال ندارد.

3 ـ وقوف به عرفات و ساير اعمال حج ـ بجز طواف و نماز ـ نياز به طهارت (وضو يا غسل) ندارد. ولى مستحب است.

4 ـ در عرفات، كار ديگرى بجز بودنِ در آنجا واجب نيست، ولى مستحبات بسيارى دارد، و از بهترين مكانها براى استجابت دعاست و بهترين دعاها در آن مكان دعاى معروف ابا عبدالله الحسين(عليه السلام) و امام زين العابدين(عليه السلام) در آن روز است.

سرزمين عرفات (جبل الرحمة)

احرام در مكّه

اعمال حج نيز، مانند اعمال عمره با احرام آغاز مى شود.

كيفيت احرام حج:

مانند احرام عمره است، ولى در نيّت تفاوت دارد كه در آنجا به نيّت عمره تمتع محرم مى شد و اكنون به نيّت حج تمتّع محرم مى شود.

زمان احرام حج:

بعد از اعمال عمره تمتّع تا وقتى كه بتواند به وقوف در عرفات ـ ظهر روز نهم ذى حجّه ـ برسد.

امروزه به جهت كثرت جمعيّت و شلوغى راه كه احتمال نرسيدن به موقع به عرفات مى باشد، روز هشتم مُحرم مى شوند و شب عرفه به عرفات مى روند، هرچند اگر روز نهم هم مُحرم شوند وبروند وپيش ازظهرروزنهم به عرفات برسند مانع ندارد.

مكان احرام حج:

شهر مكّه است، گرچه مستحب است در حِجر اسماعيل يا نزد مقام ابراهيم محرم شود.

شهر مکه ( مسجد الحرام ) محل احرام حج تمتع

تمام اعمال حج از احرام تا رمى جمرات از عبادات است و مانند نماز و ساير عبادات بايد به قصد قربت و اطاعت امر خداوند انجام شود.

وقتى كه انسان براى اعمال حج محرم شد تمام كارهايى كه در احرام عمره حرام بود، بر او حرام مى شود.